Wkrótce do nauki gry na skrzypcach dołączyły studia nad altówką i pianinem. Dając występy już w dzieciństwie (m.in. w przebraniu Mozarta), nie stał się jednak wunderkind, głównie za sprawą ojca, który chciał dać synowi ogólne wykształcenie, świadom, że cudowne dzieci często okazywały się zmarnowanymi talentami. Rózsa kontynuował swoje kształcenie w zakresie muzyki jeszcze w Budapeszcie, był członkiem i przewodniczącym Stowarzyszenia Franza Liszta, fascynowały go jednakże partytury nowych sław węgierskiej muzyki poważnej: Bartóka i Kodály’ego. Atmosfera miasta również niezbyt mu opowiadała, wyruszył więc do Lipska, by tam podjąć studia w kierunku chemicznym. Spotkawszy tam jednak Hermanna Grabnera, kompozytora i przyszłego dyrektora lipskiego Konserwatorium, zdecydował się rozwijać dalej swój muzyczny talent. Decyzja ta okazała się słuszna, partyturami Miklósa szybko zainteresowali się bowiem wydawcy Breitkopf i Haertel, którzy podpisali z nim kontrakt i opublikowali Trio smyczkowe op.1 oraz Kwintet fortepianowy op.2. Rózsa wszedł więc do szerokiego świata muzyki poważnej.
Absolwentem studiów stał się w 1929 roku i wkrótce przeprowadził się do Paryża, gdzie ukończył swoje pierwsze ważne dzieło, Węgierską serenadę, mające premierę w Budapeszcie, oraz słynny Temat, wariacje i finał op.13, który okazał się olbrzymim sukcesem, zarówno w Europie, jak i za Oceanem. Na jednym z niemieckich festiwali muzycznych Rózsa miał okazję spożywać obiad w restauracji obok samego Adolfa Hitlera siedzącego kilka stolików dalej i popijającego mleko. Pewnego dnia zaczepił go nazistowski oficer, z którym, jak się okazało, chodził do jednej klasy w lipskim Konserwatorium. Kompozytorskie osiągnięcia lat 30-tych Węgra okazały się tak znaczące, że w roku 1937 i 1938 odznaczony został przez miasto Budapeszt nagrodą im. Franciszka Józefa. W tym samym czasie zainteresował się kinematografią, do końca życia (”Podwójnego życia”, jak zwykł mawiać) pisał jednak muzykę koncertową i kameralną.
Jego pierwszy poważny kontakt z szerokim ekranem miał miejsce w 1934 roku, kiedy to Rózsa co prawda nie napisał jeszcze ani jednej nuty na potrzeby kina, ale miał okazję obejrzeć obraz Nędznicy zilustrowany partyturą swego znajomego, szwajcarskiego kompozytora Artura Honeggera. Węgier poczuł najwidoczniej magię kina i rok później przystał szybko na propozycję swojego rodaka, producenta Aleksandra Kordy, który zaprosił go do pracy nad filmem Knight Without Armour. W latach 1935-1939 Rózsa na potrzeby kinowych przedsięwzięć Kordy napisał kilka partytur, w tym głośne Four Feathers. W 1939 wystartowały prace nad kolejnym projektem, Złodziejem z Bagdadu, Miklós nie bez trudności zaczął kompozycję efektownej ścieżki dźwiękowej. Jednakże, z momentem wybuchu wojny, Korda zdecydował przenieść się do Hollywoodu, by tam dokończyć obraz. Rózsa wyruszył wraz z nim i w 1940 roku postawił stopę w Ameryce.
Złodziej z Bagdadu
okazał się sukcesem, zdobywając dla Węgra pierwszą z siedemnastu
nominacji do Oscara. Kolejnym znaczącym przedsięwzięciem okazała się Księga Dżungli
z 1942 roku, bardzo ciekawa, silnie nacechowana etniką partytura, z
której suita została wydana na płycie jako pierwszy hollywoodzki score w
historii. W 1945 roku Rózsa stworzył kolejny precedens: wprowadził do
muzyki filmowej elektronikę. Na potrzeby Spellbound Hitchcocka (oraz równolegle The Lost Weekend,
co doprowadziło Hitcha do wściekłości) wykorzystał theremin, otrzymując
za rewolucyjną – i bardzo popularną za sprawą pięknego tematu miłosnego - partyturę swojego pierwszego Oscara. Druga statuetka powędrowała do
niego dwa lata później, za The Double Life, w międzyczasie zaś
Węgier stworzył właściwie od podstaw konwencję ilustracyjną filmu noir.
Stał się jednym z najbardziej rozchwytywanych kompozytorów Hollywood.
W 1948 roku Rózsa dołączył do wytwórni Metro-Goldwyn-Mayer, pozostając w niej przez następne 15 lat i praktycznie zdobywając monopol na wszystkie czołowe superprodukcje. W tym właśnie czasie Węgier stał się specjalistą od monumentalnych fresków historycznych, począwszy od znakomitego chóralnego Quo Vadis , poprzez napakowane akcją Knights of the Round Table, wreszcie po jedną z najwybitniejszych kompozycji kiedykolwiek napisanych na potrzeby Hollywood - epickiego Ben-Hura, który wygrał Rózsy trzeciego, ostatniego, ale i chyba najbardziej doniosłego Oscara. Przełom lat 50-tych i 60-tych wyznaczył schyłek Złotej Ery, również muzyka Węgra zaczęła schodzić na dalszy plan. W 1961 roku napisał dwie ostatnie (jak sam to określił, choć później pracował również przy Sodomie i Gomorze), wielkie partytury historyczne: Króla Królów oraz Cyda, stopniowo wycofując się z muzyki filmowej.
Popyt na ekspresyjny, symfoniczny styl Węgra w rozpoczynającym się właśnie okresie Srebrnej Ery, okresie poszukiwań nowych rozwiązań ilustracyjnych, musiał zmaleć i dopiero w latach 70-tych Rózsa przeżył swoiste odrodzenie, tworząc kilka ważnych partytur, ze znakomitym Providence na czele, za które otrzymał francuskiego Cezara. Swoją ostatnią ścieżkę dźwiękową, Dead Man Don’t Wear Plaid, napisał w 1982 roku, wydając niedługo później autobiografię Podwójne życie. Tego samego roku doznał poważnego ataku serca i ostatecznie przeszedł na emeryturę. Przeżył jeszcze kilkanaście lat, do 1995 roku, kiedy zmarł i został pochowany na jednym z hollywoodzkich cmentarzy.
Choć styl Rózsy słusznie może wydawać się dziś nieco nadekspresyjny, nie ulega wątpliwości, że kompozytor ten był jednym z wybitniejszych tematyków w historii Hollywoodu, był również twórcą, który postrzegał muzykę filmową w kategoriach artystycznych. Do Hollywoodu przywiózł ze sobą również zamiłowanie do pracy badawczej i pasja ta okazała się niezwykle cenna w czasie prac nad widowiskami historycznymi. Na ich potrzeby jeździł z ekipą filmową do Europy, badał muzykę średniowieczną, stworzył właściwie od podstaw brzmienie dla starożytnego Rzymu (choć w tym wypadku była to głównie jego własna inwencja), miał olbrzymie zasługi w stworzeniu Golden Age’owej konwencji ilustracyjnej. Równocześnie wynalazł stylistykę noir, którą z powodzeniem wykorzystywał w latach 40-tych i która miała się znakomicie aż do czasów Leonarda Bernsteina i jego On The Waterfront, zmieniającego znacząco brzmienie całego podgatunku.
Teoretycy
muzyki filmowej dzielą hollywoodzką karierę Rózsy na kilka etapów.
Pierwszy, czyli lata 1939-1944, to okres mocno nacechowany orientalną
etniką, z partyturami pokroju The Thief of Bagdad czy Sahara. Drugi, tzw. psychologiczny, to oczywiście czas powstania Spellbound, The Lost Weekend, czy The Red House. Trzeci to etap filmu noir, czyli przede wszystkim druga połowa lat 40-tych, z oscarowym A Double Life
włącznie. Czwarty okres określany jest jako „historyczno-biblijny” i
jego ramy czasowe to przede wszystkim dekada lat 50-tych. Piąty,
ostatni, to etap SF, lata 70-te i kompozycje pokroju Time After Time czy The Golden Voyage of Sinbad.
Jeśli chodzi o muzyczne inspiracje, Rózsa, obok wspomnianego już
wcześniej zainteresowania węgierskim folklorem i muzyką średniowieczną,
podobnie jak jego koledzy po fachu zwracał się ku XIX-wiecznym
romantykom, na styl których w Hollywood był popyt i miejsce. Jak sam
wspominał, tylko raz w swojej działalności dla Fabryki Snów sięgnął po
technikę serialną Arnolda Schoenberga, przy okazji tematu Szatana z Króla Królów
w roku 1961. Rózsa generalnie nigdy nie przepadał za awangardą, nie
miał jej we krwi, pozostawał więc wierny swojemu stylowi. A styl ten
zaowocował jednymi z najbardziej natchnionych i najdoskonalszych
artystycznie partytur kiedykolwiek powstałych na potrzeby kina
hollywoodzkiego.
Filmografia
| Swan Song: The Story of Billy Wilder's Fedora 2014/ Gesucht: Monika Ertl 1989/ Umarli nie potrzebują pledu Dead Men Don't Wear Plaid 1982 / Igła Eye of the Needle 1981 / Ostatni uścisk Last Embrace 1979 / Podróż w czasie Time After Time 1979 / Fedora 1978 / Opatrzność Providence 1977 / Prywatne akta Hoovera The Private Files of J. Edgar Hoover 1977 / Podróż Sindbada do Złotej Krainy The Golden Voyage of Sinbad 1973 / Prywatne życie Sherlocka Holmesa The Private Life of Sherlock Holmes 1970 / Zielone berety The Green Berets 1968 / Władza The Power 1968 / Z życia VIP'ów The V.I.P.s 1963 / Ostatnie dni Sodomy i Gomory Sodoma e Gomorra 1962 / Cyd El Cid 1961 / Król królów King of Kings 1961 / Ben Hur Ben-Hur 1959 / Świat, ciało i szatan The World, the Flesh and the Devil 1959 / Czas życia i czas śmierci A Time to Love and a Time to Die 1958 / Coś wartościowego Something of Value 1957 / Tip on a Dead Jockey 1957 / Siódmy grzech The Seventh Sin 1957 / Pasja życia Lust for Life 1956 / Ludzie mieszanej krwi Bhowani Junction 1956 / Opowieść o złym człowieku Tribute to a Bad Man 1956 / Diane 1956/ Van Gogh: Darkness Into Light 1956 / Księżycowa flotylla Moonfleet 1955 / Królewski złodziej The King's Thief 1955 / Płomień zieleni Green Fire 1954 / Dolina Królów Valley of the Kings 1954 / Men of the Fighting Lady 1954 / Seagulls Over Sorrento 1954 / Juliusz Cezar Julius Caesar 1953 / Rycerze Okrągłego Stołu Knights of the Round Table 1953 / Historia trzech miłości The Story of Three Loves 1953 / All the Brothers Were Valiant 1953 / Młoda Bess Young Bess 1953 / Ivanhoe 1952 / Podróż ku Nowemu Światu Plymouth Adventure 1952 / Quo Vadis 1951 / Dragnet 1951 / Asfaltowa dżungla The Asphalt Jungle 1950 / Kryzys Crisis 1950 / Drewniany koń The Miniver Story 1950 / Żebro Adama Adam's Rib 1949 / Pani Bovary Madame Bovary 1949 / W pułapce miłości Criss Cross 1949 / Łapówka The Bribe 1949 / East Side, West Side 1949 / The Red Danube 1949 / Nagie miasto The Naked City 1948 / Zemsta kobiety A Woman's Vengeance 1948 / Decyzja na komendę Command Decision 1948 / Kiss the Blood Off My Hands 1948 / Brutalna siła Brute Force 1947 / Podwójne życie A Double Life 1947 / Czerwony dom The Red House 1947 / Desert Fury 1947/ Time Out of Mind 1947 / The Macomber Affair 1947 / U progu tajemnicy Secret Beyond the Door... 1947 / Where There's Life 1947 / Song of Scheherazade 1947 / The Other Love 1947 plakat filmu Zabójcy Zabójcy The Killers 1946 / Dziwna miłość Marty Ivers The Strange Love of Martha Ivers 1946 / Because of Him 1946 / Stracony weekend The Lost Weekend 1945 / Urzeczona Spellbound 1945 / Pamiętna pieśń A Song to Remember 1945 / Krew na słońcu Blood on the Sun 1945 / The Man in Half Moon Street 1945 / Lady on a Train 1945 / Podwójne ubezpieczenie Double Indemnity 1944 / The Hour Before the Dawn 1944 / Dark Waters 1944 / Sahara 1943 / Bohaterki Pacyfiku So Proudly We Hail! 1943 / Pięć grobów na drodze do Kairu Five Graves to Cairo 1943 / Złote serce The Woman of the Town 1943 / Księga dżungli Jungle Book 1942/ Jacaré 1942 / Lady Hamilton That Hamilton Woman 1941 / New Wine 1941 / Sundown 1941 / Lidia Lydia 1941 / Ten Days in Paris 1940 / Złodziej z Bagdadu The Thief of Bagdad 1940 / Cztery pióra The Four Feathers 1939 / The Spy in Black 1939/ On the Night of the Fire 1939 / Rozwód lady X The Divorce of Lady X 1938 / Hrabina Władimow Knight Without Armour 1937 / Thunder in the City 1937 / The Squeaker 1937/ The Green Cockatoo 1937 |
Awards| Oscar [Muzyka filmowa] 1960 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Ben Hur 1948 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Podwójne życie 1946 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Urzeczona Nominacje do Oscara [Muzyka filmowa] 1962 Best Music, Original Song Cyd 1962 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Cyd 1954 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Julius Caesar 1953 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Ivanhoe 1952 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Quo Vadis 1947 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Zabójcy 1946 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Stracony weekend 1946 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Pamiętna pieśń 1945 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Podwójne ubezpieczenie 1945 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Złote serce 1943 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Księga dżungli 1942 Best Music, Scoring of a Dramatic Picture Lidia 1942 Best Music, Scoring of a Dramatic Picture Zmierzch 1941 Best Music, Original Score Złodziej z Bagdadu Golden Globe Grammy |
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz