Miklós Rózsa urodził się w 1907 roku w Budapeszcie, w majętnej,
dobrze sytuowanej rodzinie węgierskiego przemysłowca. Dużą część
dzieciństwa młody Miklós spędził w wiejskiej posiadłości rodu,
znajdującej się w górskiej miejscowości Nagylócz, gdzie chłopiec miał,
za sprawą mieszkańców i okolicznych Cyganów, silny kontakt z muzyką
folklorystyczną. Po latach Rózsa stwierdził, że był to decydujący dla
jego mentalności kompozytorskiej okres życia:
”Nie byłem nigdy
kolekcjonerem pieśni folklorystycznych jak Kodály czy Bartók;
interesowałem się tylko muzyką, której zawsze byłem świadom i w której
odnajdywałem silną ekspresję i fascynującą rytmikę […] Chodziłem po
prostu po okolicy z małym, czarnym zeszytem i spisywałem na papier, co
usłyszałem. Nigdy nie przejmowałem się tekstem.”. Jako że Miklós już
w wieku pięciu lat zaczął naukę gry na skrzypcach, często przebywał z
Cyganami i grywali razem skoczne, wesołe pieśni. Nie przepadał za
Budapesztem, nie odpowiadała mu atmosfera wielkiego miasta, doskonale
czuł się więc w wiejskim krajobrazie Nagylóczu, a spisane, popularne w
okolicy melodie, miał w przyszłości wykorzystać w swej działalności
kompozytorskiej.
Wkrótce
do nauki gry na skrzypcach dołączyły studia nad altówką i pianinem.
Dając występy już w dzieciństwie (m.in. w przebraniu Mozarta), nie stał
się jednak wunderkind, głównie za sprawą ojca, który chciał dać
synowi ogólne wykształcenie, świadom, że cudowne dzieci często okazywały
się zmarnowanymi talentami. Rózsa kontynuował swoje kształcenie w
zakresie muzyki jeszcze w Budapeszcie, był członkiem i przewodniczącym
Stowarzyszenia Franza Liszta, fascynowały go jednakże partytury nowych
sław węgierskiej muzyki poważnej: Bartóka i Kodály’ego. Atmosfera miasta
również niezbyt mu opowiadała, wyruszył więc do Lipska, by tam podjąć
studia w kierunku chemicznym. Spotkawszy tam jednak Hermanna Grabnera,
kompozytora i przyszłego dyrektora lipskiego Konserwatorium, zdecydował
się rozwijać dalej swój muzyczny talent. Decyzja ta okazała się słuszna,
partyturami Miklósa szybko zainteresowali się bowiem wydawcy Breitkopf i
Haertel, którzy podpisali z nim kontrakt i opublikowali Trio smyczkowe op.1 oraz Kwintet fortepianowy op.2. Rózsa wszedł więc do szerokiego świata muzyki poważnej.
Absolwentem studiów stał się w 1929 roku i wkrótce przeprowadził się do Paryża, gdzie ukończył swoje pierwsze ważne dzieło, Węgierską serenadę, mające premierę w Budapeszcie, oraz słynny Temat, wariacje i finał op.13,
który okazał się olbrzymim sukcesem, zarówno w Europie, jak i za
Oceanem. Na jednym z niemieckich festiwali muzycznych Rózsa miał okazję
spożywać obiad w restauracji obok samego Adolfa Hitlera siedzącego kilka
stolików dalej i popijającego mleko. Pewnego dnia zaczepił go
nazistowski oficer, z którym, jak się okazało, chodził do jednej klasy w
lipskim Konserwatorium. Kompozytorskie osiągnięcia lat 30-tych Węgra
okazały się tak znaczące, że w roku 1937 i 1938 odznaczony został przez
miasto Budapeszt nagrodą im. Franciszka Józefa. W tym samym czasie
zainteresował się kinematografią, do końca życia (”Podwójnego życia”, jak zwykł mawiać) pisał jednak muzykę koncertową i kameralną.
Jego pierwszy poważny kontakt z szerokim ekranem miał miejsce w 1934
roku, kiedy to Rózsa co prawda nie napisał jeszcze ani jednej nuty na
potrzeby kina, ale miał okazję obejrzeć obraz Nędznicy
zilustrowany partyturą swego znajomego, szwajcarskiego kompozytora
Artura Honeggera. Węgier poczuł najwidoczniej magię kina i rok później
przystał szybko na propozycję swojego rodaka, producenta Aleksandra
Kordy, który zaprosił go do pracy nad filmem Knight Without Armour. W latach 1935-1939 Rózsa na potrzeby kinowych przedsięwzięć Kordy napisał kilka partytur, w tym głośne Four Feathers. W 1939 wystartowały prace nad kolejnym projektem, Złodziejem z Bagdadu,
Miklós nie bez trudności zaczął kompozycję efektownej ścieżki
dźwiękowej. Jednakże, z momentem wybuchu wojny, Korda zdecydował
przenieść się do Hollywoodu, by tam dokończyć obraz. Rózsa wyruszył wraz
z nim i w 1940 roku postawił stopę w Ameryce.
Złodziej z Bagdadu
okazał się sukcesem, zdobywając dla Węgra pierwszą z siedemnastu
nominacji do Oscara. Kolejnym znaczącym przedsięwzięciem okazała się Księga Dżungli
z 1942 roku, bardzo ciekawa, silnie nacechowana etniką partytura, z
której suita została wydana na płycie jako pierwszy hollywoodzki score w
historii. W 1945 roku Rózsa stworzył kolejny precedens: wprowadził do
muzyki filmowej elektronikę. Na potrzeby Spellbound Hitchcocka (oraz równolegle The Lost Weekend,
co doprowadziło Hitcha do wściekłości) wykorzystał theremin, otrzymując
za rewolucyjną – i bardzo popularną za sprawą pięknego tematu miłosnego - partyturę swojego pierwszego Oscara. Druga statuetka powędrowała do
niego dwa lata później, za The Double Life, w międzyczasie zaś
Węgier stworzył właściwie od podstaw konwencję ilustracyjną filmu noir.
Stał się jednym z najbardziej rozchwytywanych kompozytorów Hollywood.
W 1948 roku Rózsa dołączył do wytwórni Metro-Goldwyn-Mayer,
pozostając w niej przez następne 15 lat i praktycznie zdobywając monopol
na wszystkie czołowe superprodukcje. W tym właśnie czasie Węgier stał
się specjalistą od monumentalnych fresków historycznych, począwszy od
znakomitego chóralnego Quo Vadis , poprzez napakowane akcją Knights of the Round Table, wreszcie po jedną z najwybitniejszych kompozycji kiedykolwiek napisanych na potrzeby Hollywood - epickiego Ben-Hura,
który wygrał Rózsy trzeciego, ostatniego, ale i chyba najbardziej
doniosłego Oscara. Przełom lat 50-tych i 60-tych wyznaczył schyłek
Złotej Ery, również muzyka Węgra zaczęła schodzić na dalszy plan. W 1961
roku napisał dwie ostatnie (jak sam to określił, choć później pracował
również przy Sodomie i Gomorze), wielkie partytury historyczne: Króla Królów oraz Cyda, stopniowo wycofując się z muzyki filmowej.
Popyt na ekspresyjny, symfoniczny styl Węgra w rozpoczynającym się
właśnie okresie Srebrnej Ery, okresie poszukiwań nowych rozwiązań
ilustracyjnych, musiał zmaleć i dopiero w latach 70-tych Rózsa przeżył
swoiste odrodzenie, tworząc kilka ważnych partytur, ze znakomitym Providence na czele, za które otrzymał francuskiego Cezara. Swoją ostatnią ścieżkę dźwiękową, Dead Man Don’t Wear Plaid, napisał w 1982 roku, wydając niedługo później autobiografię Podwójne życie.
Tego samego roku doznał poważnego ataku serca i ostatecznie przeszedł
na emeryturę. Przeżył jeszcze kilkanaście lat, do 1995 roku, kiedy zmarł
i został pochowany na jednym z hollywoodzkich cmentarzy.
Choć styl Rózsy słusznie może wydawać się dziś nieco nadekspresyjny,
nie ulega wątpliwości, że kompozytor ten był jednym z wybitniejszych
tematyków w historii Hollywoodu, był również twórcą, który postrzegał
muzykę filmową w kategoriach artystycznych. Do Hollywoodu przywiózł ze
sobą również zamiłowanie do pracy badawczej i pasja ta okazała się
niezwykle cenna w czasie prac nad widowiskami historycznymi. Na ich
potrzeby jeździł z ekipą filmową do Europy, badał muzykę średniowieczną,
stworzył właściwie od podstaw brzmienie dla starożytnego Rzymu (choć w
tym wypadku była to głównie jego własna inwencja), miał olbrzymie
zasługi w stworzeniu Golden Age’owej konwencji ilustracyjnej.
Równocześnie wynalazł stylistykę noir, którą z powodzeniem wykorzystywał
w latach 40-tych i która miała się znakomicie aż do czasów Leonarda
Bernsteina i jego On The Waterfront, zmieniającego znacząco brzmienie całego podgatunku.
Teoretycy
muzyki filmowej dzielą hollywoodzką karierę Rózsy na kilka etapów.
Pierwszy, czyli lata 1939-1944, to okres mocno nacechowany orientalną
etniką, z partyturami pokroju The Thief of Bagdad czy Sahara. Drugi, tzw. psychologiczny, to oczywiście czas powstania Spellbound, The Lost Weekend, czy The Red House. Trzeci to etap filmu noir, czyli przede wszystkim druga połowa lat 40-tych, z oscarowym A Double Life
włącznie. Czwarty okres określany jest jako „historyczno-biblijny” i
jego ramy czasowe to przede wszystkim dekada lat 50-tych. Piąty,
ostatni, to etap SF, lata 70-te i kompozycje pokroju Time After Time czy The Golden Voyage of Sinbad.
Jeśli chodzi o muzyczne inspiracje, Rózsa, obok wspomnianego już
wcześniej zainteresowania węgierskim folklorem i muzyką średniowieczną,
podobnie jak jego koledzy po fachu zwracał się ku XIX-wiecznym
romantykom, na styl których w Hollywood był popyt i miejsce. Jak sam
wspominał, tylko raz w swojej działalności dla Fabryki Snów sięgnął po
technikę serialną Arnolda Schoenberga, przy okazji tematu Szatana z Króla Królów
w roku 1961. Rózsa generalnie nigdy nie przepadał za awangardą, nie
miał jej we krwi, pozostawał więc wierny swojemu stylowi. A styl ten
zaowocował jednymi z najbardziej natchnionych i najdoskonalszych
artystycznie partytur kiedykolwiek powstałych na potrzeby kina
hollywoodzkiego.
Filmografia
|
Swan Song: The Story of Billy Wilder's Fedora
2014/
Gesucht: Monika Ertl
1989/
Umarli nie potrzebują pledu
Dead Men Don't Wear Plaid
1982
/
Igła
Eye of the Needle
1981
/
Ostatni uścisk
Last Embrace
1979
/
Podróż w czasie
Time After Time
1979
/
Fedora
1978
/
Opatrzność
Providence
1977
/
Prywatne akta Hoovera
The Private Files of J. Edgar Hoover
1977
/
Podróż Sindbada do Złotej Krainy
The Golden Voyage of Sinbad
1973
/
Prywatne życie Sherlocka Holmesa
The Private Life of Sherlock Holmes
1970
/
Zielone berety
The Green Berets
1968
/
Władza
The Power
1968
/
Z życia VIP'ów
The V.I.P.s
1963
/
Ostatnie dni Sodomy i Gomory
Sodoma e Gomorra
1962
/
Cyd
El Cid
1961
/
Król królów
King of Kings
1961
/
Ben Hur
Ben-Hur
1959
/
Świat, ciało i szatan
The World, the Flesh and the Devil
1959
/
Czas życia i czas śmierci
A Time to Love and a Time to Die
1958
/
Coś wartościowego
Something of Value
1957
/
Tip on a Dead Jockey
1957
/
Siódmy grzech
The Seventh Sin
1957
/
Pasja życia
Lust for Life
1956
/
Ludzie mieszanej krwi
Bhowani Junction
1956
/
Opowieść o złym człowieku
Tribute to a Bad Man
1956
/
Diane
1956/
Van Gogh: Darkness Into Light
1956
/
Księżycowa flotylla
Moonfleet
1955
/
Królewski złodziej
The King's Thief
1955
/
Płomień zieleni
Green Fire
1954
/
Dolina Królów
Valley of the Kings
1954
/
Men of the Fighting Lady
1954
/
Seagulls Over Sorrento
1954
/
Juliusz Cezar
Julius Caesar
1953
/
Rycerze Okrągłego Stołu
Knights of the Round Table
1953
/
Historia trzech miłości
The Story of Three Loves
1953
/
All the Brothers Were Valiant
1953
/
Młoda Bess
Young Bess
1953
/
Ivanhoe
1952
/
Podróż ku Nowemu Światu
Plymouth Adventure
1952
/
Quo Vadis
1951
/
Dragnet
1951
/
Asfaltowa dżungla
The Asphalt Jungle
1950
/
Kryzys
Crisis
1950
/
Drewniany koń
The Miniver Story
1950
/
Żebro Adama
Adam's Rib
1949
/
Pani Bovary
Madame Bovary
1949
/
W pułapce miłości
Criss Cross
1949
/
Łapówka
The Bribe
1949
/
East Side, West Side
1949
/
The Red Danube
1949
/
Nagie miasto
The Naked City
1948
/
Zemsta kobiety
A Woman's Vengeance
1948
/
Decyzja na komendę
Command Decision
1948
/
Kiss the Blood Off My Hands
1948
/
Brutalna siła
Brute Force
1947
/
Podwójne życie
A Double Life
1947
/
Czerwony dom
The Red House
1947
/
Desert Fury
1947/
Time Out of Mind
1947
/
The Macomber Affair
1947
/
U progu tajemnicy
Secret Beyond the Door...
1947
/
Where There's Life
1947
/
Song of Scheherazade
1947
/
The Other Love
1947
plakat filmu Zabójcy
Zabójcy
The Killers
1946
/
Dziwna miłość Marty Ivers
The Strange Love of Martha Ivers
1946
/
Because of Him
1946
/
Stracony weekend
The Lost Weekend
1945
/
Urzeczona
Spellbound
1945
/
Pamiętna pieśń
A Song to Remember
1945
/
Krew na słońcu
Blood on the Sun
1945
/
The Man in Half Moon Street
1945
/
Lady on a Train
1945
/
Podwójne ubezpieczenie
Double Indemnity
1944
/
The Hour Before the Dawn
1944
/
Dark Waters
1944
/
Sahara
1943
/
Bohaterki Pacyfiku
So Proudly We Hail!
1943
/
Pięć grobów na drodze do Kairu
Five Graves to Cairo
1943
/
Złote serce
The Woman of the Town
1943
/
Księga dżungli
Jungle Book
1942/
Jacaré
1942
/
Lady Hamilton
That Hamilton Woman
1941
/
New Wine
1941
/
Sundown
1941
/
Lidia
Lydia
1941
/
Ten Days in Paris
1940
/
Złodziej z Bagdadu
The Thief of Bagdad
1940
/
Cztery pióra
The Four Feathers
1939
/
The Spy in Black
1939/
On the Night of the Fire
1939
/
Rozwód lady X
The Divorce of Lady X
1938
/
Hrabina Władimow
Knight Without Armour
1937
/
Thunder in the City
1937
/
The Squeaker
1937/
The Green Cockatoo 1937 |
Awards
Oscar [Muzyka filmowa]
1960 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Ben Hur
1948 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Podwójne życie
1946 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Urzeczona
Nominacje do Oscara [Muzyka filmowa]
1962 Best Music, Original Song Cyd
1962 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Cyd
1954 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Julius Caesar
1953 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Ivanhoe
1952 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Quo Vadis
1947 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Zabójcy
1946 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Stracony weekend
1946 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Pamiętna pieśń
1945 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Podwójne ubezpieczenie
1945 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Złote serce
1943 Best Music, Scoring of a Dramatic or Comedy Picture Księga dżungli
1942 Best Music, Scoring of a Dramatic Picture Lidia
1942 Best Music, Scoring of a Dramatic Picture Zmierzch
1941 Best Music, Original Score Złodziej z Bagdadu
Golden Globe
Grammy | |